Azərbaycanın Demokrat Firqəsi (Bitməmiş Azabdlıq Layihəsi)

on altıncı hissə

Dr: Məhəmmədhüseyn Yəyai

İran Tudə Partiyasının Moskvada keçirilən yeddinci geniş plenumunun keçirilməsindən illər öncə İran Tudə Partiyası Mərkəzi Komitəsi tərəfindən Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə çoxlu məktublar yazılıbdır Bu məktublarda partiya ilə firqənin birliyin zəruriliyi vurğulanmışdır. O məktublarda hətta Azərbaycanda, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin mövcudluğu və gizli fəaliyyəti İran Tudə Partiyasının fəaliyyətinə kölkə saldığı yazılmışdı.

Nəzərə gəlir ki, İran Tudə Partiyasi Azərbaycandan geniş məlumatı olmadığı üçün onu düzgün dəyərləndirməyərək Azərbaycan xalqının firqə və milli höhümətə  emosional əlaqə və bağlılığına habelə o hökumətin bir ildəki fəaliyyətinə kifayət qədər diqqət yetirməyirdi. Məzlum Azərbaycanda milli hökumət və dövlətin yaranması Azərbaycan tarixində bir dönüş nöqtəsi sayılırdı. Bunu firqənin yeraltı fəaliyyəti ilə səhv salmaq və ya onu bu dərəcədə alçatmaq olmaz. Bundan əlavə, qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə (bir illik hakimiyyət) Azərbaycan xalqı həqiqətən də azadlığın, milli kimliyin, iqtisadi inkişafın ləzzətini dadmış və hiss etmişdir. Bu proses, Firqə üzvlərinin özünü dərk etməsi və özünə inam mərkəzçilərin narahatlığına səbəb olurdu. Bəzən onlar partiyanın Azərbaycan regionunda uğursuzluğunu firqənin yaranmasında görürdülər. Onlar firqənin Azərbaycanda fəaliyyəti partiyanın genişlənməsi ilə ziddiyyət təşkil etdiyini güman edirdilər. İran Tudə Partiyası rəhbərliyi pardiyanın yarandığı və təşkilatlandığı ilk günlərdən onun bütün İranında  genişlənib yayılmasını  istədiyirdi. Bu baxımdan ilk fürsətdə birlik və ya təşkilati birliyi nəzərə alaraq mühacirət zamanı bölgədəki firqə fəaliyyətlərinə son qoymaq fikrinə düşdü. Lakin bütün bu müddət ərzində (mühacirət dövründə) Bakıda yalnız kiçik bir radio və mətbuat fəaliyyətinə malik olan firqə öz daxili fəaliyyəti və bəlkə də Azərbaycanda Tehran rejiminin ciddi nəzarəti altında olan gizli fəaliyyə etməyə qadir deyildi. Eyni zamanda Azərbaycanda yazılmamış hərbi hökümət qurulduğu üçün qanunsuz təqiblər davam etdirilirdi. Nəticədə, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası və Azərbaycan Respublikası birləşmə və ya birlik üsul və prosesini bu təşkilatların öhdəsinə buraxdılar.  Yaxud əməli şəkildə birlik siyasətini necə həmahəng edib irəli sürəcəkləri barədədə onlara tövsiyələr verdilər.

Azərbaycan Demokrat Firqəsinə qarşı müxalifət partiya daxilində, xüsusən də bəzi partiya üzvlərində və Mərkəzi Komitədə yeni mövzu deyildi. İlk günlərdən onun yaranmasına və fəaliyyətinə qarşı çıxdılar və indi də mühacirətdə buna açıq şəkildə öz etirazlarını bildirmələri üçün şərait yaradıldı. Vahid Partiya siyasətlərini irəli sürmək üçün ölkədə təşkilati birliyi təkid edirdilər. Lakin eyni zamanda bu birliyə qarşı çıxanlar firqə də də az deyildi olmayıb və mühacirət dövründə də davam edibdir. Partiya tərəfindən dəfələrlə firqənin mərkəzi komitəsinə yazılan məktublar firqə daxilində olan etirazları yumşalda bilməmişdir. Belə nəzərə gəlirki ki, partiya üzvləri inklüziv partiya nəzəriyyələrindən və onun bütün İranda tətbiqi üçün bu birliyin əldə olunmasında təkid edirdilər. Vahid və mərkəzçi struktur (unitar) olan ölkədə iki siyasi təşkilatın nəzəri problemləri müxtəlif forma və üsullarla ifadə olunurdu. Maraqlıdır ki, İran Tudə Partiyası ölkədək inqilab mərhələsini “Milli və Demokratik” hesab edirdi. lakin təəccüb doğuran odur ki, Azərbaycan Demokrat Firqəsi kimi milli partiya bu tarixi zərurəti hissedən və o mərhələnin həyata keçirən bir təşkilatın olmasına qarşı çıxırdılar!!! Üstəlik, mərkəzin bütün müdaxiləri baxmayaraq millətləşmə prosesi hələ də ölkədə başa çatmamışdı. Məşrutiyyətdən sonrakı onilliklərdə millətləşmə prosesi başlamışdı, lakin real proses 1940-cı illərdə bazarın genişlənməsi və xırda mədəniyyətlərin inteqrasiyası ilə daha da sürətləndi. Lakin bütün oxşarlıqlara baxmayraq mədəni, dil və coğrafi fərqlər hələ də davam edirdi. Onun mühüm hissələri hələ də davam etməkdədir. Ən önəmlisi isə, o zaman ölkə vətəndaşlığında bərabər hüquqluluq və hamı üçün bütün imkanlardan istifadə edilməsi məsələsi öz həllini tapmamışdı. Ona görə də hələ sosial-iqtisadi, xüsusən də struktur birliyi üçün şərait mövcud deyildi. Üstəlik, Sovet İttifaqında sosialist inqilabından sonra hamı üçün bərabər şəkildə vətəndaş hüquqlarının təmin edilməsinə baxmayaraq, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası ilə yanaşı, hər on beş respublikada kommunist partiyaları da fəaliyyət göstərir və sosialist respublikalarının idarə olunmasında fəallıq göstərirdilər. Həmçinin onlarla muxtar respublikalar fəaliyyət göstərirdi. Bəs o zaman partiya və firqə birliyinə nə ehtiyac var idi? Elə nəzərə gəlir ki, bu önəmli sual hələ də öz cavabını tapmamışdır.

1960-cı il i tutulubyul ayının 19-dan 28-dək Moskva ətrafında bundan əvvəlki yerdə İran Tudə Partiyasının yeddinci geniş plenumu keçirilmişdir. Plenumu Təbrizdəki şəhid olan yoldaşların xatirəsinə partiyanın birinci katibi Radmaneş açıq elan etmişdi. Azərbaycanın Təbriz şəhərində siyasi fəaliyyətlərinə görə( Zehtab, Kəlantəri, Füruğı, Cahanbani, Əzimzadə tutulu) və bir müddət əvvəl Tehranda keçirilən məhkəmə prosesindən sonra ölüm hökmünü icra etmək üçün Təbrizə gətirilmişlər. Bu edam vasitəsilə rejim bir daha Azərbaycan xalqına gözdağı vermək istəmişdir. Onlarn xatirəsinəhörmət olaraq bir dəqiqə sükutla plenum açıq elan edildi... İlk günlərin hazırlıqlarından sonra partiyanın yeddinci geniş plenumu mərkəzi komitə, partiya katrları və partiya bölmələrindən seçilmış 77 üzvün iştirakı ilə öz işinə başladı.(sənədlər vənəzəriyyələr kitabı, s 393)

IV Plenumdan başlayan və sonrakı plenumlarda davam edən partiya və firqə birliyi məsələsi plenumda gərginliyi bir daha artırdı. Mərkəzi Komitənin bir qrup üzvü və müşavirləri Azərbaycan Demokratik Firqəsinin adının ləğv olunmasına təkid edərək bildiriblər ki, Azərbaycan Demokratik Firqəsi Tudə Partiyasının Azərbayca əyalə komitəsidir və onun əvvəlki ad qaytarılmalıdır( Azərbaycan Əyalət Komitəsi). Hətta, bəziləri firqə adına allergiya göstərərək onu yara içrə sümük adlandırırdılar. (Babək Əmir Xosrəvi, Siyasi Bioqrafiya, səh. 220)

Bu arada bəzi partiya məmurları sovet təşkilatlarının əvvəlcə firqə, sonra isə partiya üzvlərinə üstünlük verdiyini vədaha çox  onları himayə etdiklərini düşünrdülər. Bu üzdən də firqə ilə daha çox düşmənçilik edirdilər. (Həmid Əhmədi. Hava Qüvvələri mayoru “Pərviz İktişafi”nin xatirələri (səh. 227) Partiya kadrlarının məzhəbfirqəçilərə münasibətində həqiqətə uyğun olmayan  uzaqgörənliklər özünü büruzə veririrdi və yedinci geniş plenumda da özünü göstəritdi. İktişafi Yeddinci Geniş Plenumu dəyərləndirərək deyir: “Mən başa düşdüm və hiss etdim ki, onlar təriqətin adını saxlamaq istəyirlər. Ancaq bu plenumda məninlə birlikdə, təriqətin firqənin adının çıxarılması, keçmişin yanlış siyasətə son qoymağın lazım olduğunu müdafiə edən 15-ə yaxın iştirakçının heç bir xeyri olmadı.”(həmin mənbə).

O, firqənin adının qalmasına qarşı olanların bəzilərinin adını çəkərək belə bir nəticəyə gəlir: “...Biz başa düşdük ki, sovetlər firqə adının silinməsini istəmirlər...” Yenə də adi hekayətsini təkrarlayır və davam edir: “Orada mənə aydın oldu ki, Sovet firqənin adının xamlanmasını mnasib bir fürsət bilib gələcəkdə Azərbaycanda Demokratik Firqəsi adlı hökuməti bərpa etmək və bu yolla İran Azərbaycanını Sovet Azərbaycanına birləşdirsin.”(Həmin mənbə. S 250) Pərviz İktişafi yalançı, fürsəttələb və çoxşaxəli şəxsiyyətlərin  biri olaraq etiraf edir ki, siyasi mühacir kimi Sovet İttifaqında yaşadığı ilk günlərdən münasib bir vaxtda Qərbə ötürülməsi üçün materialları gizli şəkildə toplayaraq yerləşdirmiş. Bununla bağlı deyir: “Moskvada qaldığımız qonaq otağında iki mərtəbəli böyük bir divar şkafı var idi. Onun .yuxarı hissənin bir küncündə gözəgörünməz, qaranlıq boşluq var idi. Bu boşluğun yuxarısına bir neçə yerdən mismar vurdum. Sənədlərimi, yazılarımı polietilen torbaya qoyub o mismardan asdım. İki-üç yerdə boşluğun yuxarı hissəsində mühüm yazıları polietilen torbalarla mismarladım. Evimizi axtarsaydılarsa, onları aşkar etmək mümkün olmazdı. Ancaq özümüz dedikdə onları tapmaq olardı. (həmin mənbə, S. 246)

Təbii ki, bu adi və sadəlövh adamın nə yazdığı, nə topladığı bəlli deyil. Amma tarixin bəzən mürəkkəb təzahürləri olur. Özlərini partiyaya və onun ideallarına sadiq kimi göstərən, İranda vahid partiyanı qətiyyətlə müdafiə edən, əsassız nəzəriyyələr irəli sürülməklə bəzi partiya üzvləri inadla Azərbaycan Demokrat Firqəsinə qarşı çıxaraq öz daxili niyyətlərini kamuflyaj etmək istəyirdilər. Eyni zamanda onlar Sovet İttifaqının və sosialist ölkələrinin bütün imkanlarından da istifadə edirdilər. Onların övladlarının əksəriyyəti sevdikləri sahələr (ümumiyyətlə tibb) üzrə Sovetin ən yaxşı universitetlərində pulsuz təhsil alırdılar. Onların əksəriyyəti yalnız istəkləri və fürsətləri dəyərləndirməyi düşünürdü, bəziləri ilk fürsətdə Qərb ölkələrinə gəlib və bu dəfə Qərbi təriflədilər. Antisovet və antipartiya hekayələri yalan və kin ilə yanaşı irəli şürürdülər. Bəzən də Qərb ölkələri tərəfindən təşviq edilirdilər, Pərviz İktişafi onlardan biri olaraq bal-qaymaq içındə yaşamaq üçün öz keçmiş inancından vaz keçərək Qərbə gəldi.

Lakin firqə əleyhdarlarının hamısı eyni deyildi. Onların hər birinin fərqli istəkləri var idi. Bu üzdən də onlar toplantılarda  gərginlik yaradaraq öz məqsədlərinə nail olmaq istəyirdilər. Və bəzən firqəyə qarşı məktub yazmağa çalışırdılar. Bu istiqamətdə Rza Rustanın 6 partiya zabiti ilə yazdığı məktub diqqəti cəlb edir.

1956-cı il noyab ayının 16-da yazılmış bu məktubun bir hissəsində deyilir ... Sovet Azərbaycanında Azərbaycan Demokrat Firqəsi adı ilə fəaliyyət göstərən mövcud təşkilat, Azərbaycan zəhmətkeşlərinin tələblərini təmsil etmir.  Bu təşkilat başqa məqsədlər üçün yaradılmışdır. Bundan belə Azərbaycan xalqın nümayəndəsi sifətində Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi ilə hər hansı danışıqlar aparılmamalıdır.(ƏmirəliLahrudi, Xatirələr və Mülahizələr. s 302)

Onlarla yanaşı, başqa şəxslər də məktub yazıblar, lakin partiya rəhbərliyi təşkilati birliyə meyl etdiyi üçün bu istiqamətdə fəaliyyət göstərirdi. partiya və firqə liderləri arasında uzun müddətdən bəri birlik haqqında danışıqlardavam edirdi. Partiya rəhbərliyi tərəfindən Radmanish, İskandari, Kambaxsh, firqə tərəfindən isə isə Çeşmazər, Vilai və Qulam Danişian iştirak etdilər.Vəhdət mövzusu firqə pelenumlarında da müzakirəyə qoyulmuşdu. Bu üzün danışıqların ardınca firqə rəhbərliyinə Çeşmazərin yerinə Danişian seçilir. O, Balaş Azəroğlu və Agahidən ibarət olan öz nümayəndə heyətini təşkil edir. Onlar yeddinci geniş plenumün təşkilindən öncə partiya katiblərirəhbərləri ilə görüşüb vahid partiya yaratmaq barədə razılığa gəlirlər. Lakin başqa məsələləri həll etmək üçün komissiya yaratmaqla, partiyanın vahid ad və vahid partiya tələbinə baxsınlar. Eyni zamanda həmin komissiyada birləşmiş partiya daxilində firqə adının qorunub saxlanıması olan firqənin tələbi rəsmiyyətə tanınır. Habelə birgə proqramlarında milli məsələsi qeyd edilsin və partiya sənədlərində 21 Azər hərəkatının tarixi əhəmiyyətinə diqqət yetirilsin. (Qulam Yəhya Danişianın Xatirələri, tərcüməçi, Səməd Niknam səh. 178).

Firqə üzvlərinin öz tələbləri istiqamətində davamlı səyləri partiya rəhbərliyini İranı çoxmillətli ölkə kimi habelə xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu tanımağa və nəhayət Azərbaycan xalqının Azərin 21-dəki böyük hərəkatının tarixi əhəmiyyətini partiya sənədlərində qeyd etməsinə məcbur etdi. Nəticədə birgə proqram və nizamnamənin əsasları qoyuldu. Onu hazırlamaq üçün bir komissiya təyin olundu. Eyni zamanda, Vəhdət Konfransının yaradılması təsdiq olundu, burada vahid partiyanın yaradılması, proqram və nizamnamənin nəzərdən keçirilməsi, Mərkəzi Komitə və İH-nin seçilməsi müzakirəsi qərara alındı. “Partiya daxilində hələ də bir qrup üzvlər, hətta rəhbərlik Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəsmi orqanı olan “Azərbaycan”ın bağlanmasını tələb edir və düşünürdülər ki, bir partiyanın iki nəzəri orqanı olmamalıdır. İdarə Heyətinin üzvü Nurəddin Kiyanuri deyirdi: “Dünya” jurnalının yazılarını türk dilinə çevirib, “Azərbaycan” jurnalında yaxud “Mərdom” qəzeti, “Dünya” jurnalı və digər partiya nəşrlərindən məqalələri tərcümə edib nəşrlərinizdə dərc edin. Bu fikri İskəndəri, Təbəri və Qasimi də dəstəkləyərək “Azərbaycan” qəzetinin nəşrini federal aksiya adlandırmışlarş . (Qulam Yəhya Danişianın Xatirələri, tərcüməçi, Səməd Niknam səh. 181)

 Təbii ki, Danişian bu fikirlə qəti surıtdı razılaşmır və deyir: “ Mən qətiyyətlə bildirirəm ki, “Azərbaycan” qəzeti Azərbaycan Demokratik Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin rəsmi orqanıdır və bundan sonra da nəşrini davam etdirəcək. Yoldaşlar sizə xatırladıram ki,  yanlış, səhv və qərəzli düşünürsunuz, çünki biz iki bərabər hüquq təşkilat olaraq birləşərək, bir-birimizə ögey deyil, iki doğma qardaş kimi davranacağıq. Ona görə də öz orqanımıza sahib olmağa haqqımız var və haqqımızı da bilirik... Və əmin olun ki, nəşrlərimizdə dərc olan yazılar vahid partiyanın nizamnaməsi və proqramı çərçivəsində olacaqdır.”(hımin mənbə. səh 182)

Həmişə gərginlikdə keçən bu dialoqdan sonra partiya rəhbərliyi “Azərbaycan” qəzetinin nəşrinə razılıq versə də, firqə ilə müxalifəti davam edərək və birgə keçirilən toplantılarda özünü göstərirdi.

VII (Geniş) Plenumbitdikdən sonra Mərkəzi Komitə üzvləri, partiya müşavirləri, firqə üzvləri və Təftiş Komitəsi üzvlərinin iştirakı ilə Birlik(vıhdət) Konfransı çağırıldı. Partiyanın birinci katibi və firqə sədri konfransda hesabat məruzəsi ilə çıxış edərək, birliyin zəruriliyini bir daha vurğuladılar. Konfrans yeni proqram və nizamnaməni təsdiqləyib və İran xalqına bəyanat ünvanladı. Konfran yeni mərkəzi komitənin tərkibini təsdiq etdi. Azərbaycan Demokrat Firqəsi tərəfində yeni mərkəzi komitənin tərkibinə 5 əsas və 4 nəfər isə müşavir üzv seçildi. Beləliklə də vahit Partiya Mərkəzi Komitə üzvlərinin və müşavirlərinin yeni tərkibi formalaşdı. Lakin mərkəzi komitədə iştirak edən firqə üzvlərindən heç biri idarə heyətinə(Radmaniş, İskəndəri və Kambəxş yoldaşlarından ibarət) seçilmədilər.

VII (Geniş) Plenum bir neçə qərar və tövsiyələr verdi. Partiyanın mərkəzi komitəsi İran İşçi Partiyasının rəhbərliyi və onun təşkilat birliyi barədə çıxardığı qərarda firqə ilə  vəhdət prosesini yenidən nəzərdən keçirdi. Onun 3-cü bəndində yazırdı: Plenum Azərbaycan Demokrat Firqəsinin adının III Qurultaya qədər müvəqqəti saxlanması məsələsini ətraflı müzakirə etdi və belə bir qənaətə gəldi ki, vahid təşkilat çərçivəsində Azərbaycan Demokrat Firqəsinin adının saxlanılması düzgün fenomen deyil. Çünki ad birliyi(vahid ad) təşkilatın tam və hərtərəfli birliyini əks etdirə bilər. Amma Lakin plenum başa düşür ki, bütün səylərə və müxtəlif təkliflərə baxmayaraq, İH (İcraiyyə Heyəti) məsələni həll edə bilmədi. Vədətin zərurətini nəzərə alaraq ona nail olmaq üçün əməldə yumuşaqlıq göstərərək 3-cü qurultaya qədər Azərbaycanda partiyanın əyalət şöbəsinin firqə  adı altında  saxlanmasını lazım bilmişdir.(Sənədlər və Rəylər, səh 403)

 Bu onu göstərir ki, bir tərəfdən partiyanın kadrlarının Azərbaycan Demokrat Firqəsinə müxalifət etdikləri, digər tərəfdən bəzi firqə üzvlərinin partiya ilə birləşməyə qarşı olan təzyiqlər tam təşkilati birliyə ən böyük maneə idi. Ümumiyyətlə firqə müxalifləri bütün mütərəqqi partiyaların, o cümlədən İran Tudə Partiyası ilə təşkilati birlikdən yayınan İran Kürdüstan Demokrat Partiyasının iştirakı ilə vahid cəbhə yaratmağa, müstəqil siyasi təşkilatları saxlamaqla daha tutarlı siyasət yürüdüb və İran multikultural cəmiyyətində öz yerini aça biləcəyinə inanırdılar. Burada qeyd etmək lazımdır ki, İran Tudə Partiya və firqə birləşmədən əvvəl Azərbaycan Demokrat Firqəsi ilə KDP arasında çox yaxşı dostluq və qardaşlıq münasibətləri var idi. İş o yerə çatmışdı ki, məqalələrini dərc etmək üçün Azərbaycan qəzetində bir neçə onlara ayrılmışdır.

Rəhim Qazi və Əli Qlaviz Bakıda yaşayırdılar.Kürdüstan Demokrat Partiyası (KDP) rəhbərliyinin İran Tudə Partiyasının tələb etdiyi birliyə qarşı çıxmasından sonra kürd dilində yazıların nəşri Praqaya köçürülərək,  "Əbdürrəhman Qasimlu"nun nəzarətinə verildi.  Bundan sonra İran Tudeh Partiyası ilə Kürdüstan Demokrat Partiyası arasında əlaqələr kəsildi. Lakin Vəhdət Konfransının sonunda konfransının bəyanatı dərc olundu. Onun bir hissəsində bu birliyin necə olduğu bir daha qeyd olunub: “Fəhlə sinfi birliyi prinsipinin bütün ölkə ərazisində həyata keçirilməsi İran Tudə Partiyası ilə Azərbaycan Demokrat Firqəsi arasında rəhbərlik və təşkilati birliyi təmin etmək üçün uzun müddət müzakirələr aparıldı. Bu danışıqlar iki partiya arasında keçirilən müşavirə iclaşlarında uğurla başa çatdı (Sentyabr 1959) ...

Onlar vahid fəhlə partiyasının bütün İranda İran Tudə partiyası adlandırılması və Azərbaycan Demokratik Partiyasının Azərbaycanda öz adını saxlaması, onun əyalət hüquqlarına malik mərkəzi komitəsinin olması barədə razılığa gəlidilər. Habelə onlar Vahid partiyanın vahid ad məsələsinin həllinin III Qurultayın saxlanması və Vəhdət Konfransına hazırlıq üçün komissiya yaradılması qərarını verdilər...  (Sənədlər və Rəylər, səh. 407).

İki plenum üzvlərinin iştirakı ilə 1339-cu il mordadın 10 və 11-də Vəhdət konfransı keçirildi. Vahid partiyanın proqramı və nizamnaməsi təsdiq edilərək yeni mərkəzi komitənin üzvləri seçildi. Konfransın yekun qətnaməsi 8 maddədən ibarət idi. 6-cı maddənin bir hissəsindı İran xalqının vahid anti-müstəmləkə cəbhəsinin yaradılmasına və vah İran xalqlarının vahid mübarizəsinə istinad edilir. 7-ci maddədə isə qeyd olunur: Konfrans İranda milli məsələnin əhəmiyyətini, onun həssaslığını qeyd edərək bildirir ki, gələcək mərkəzi komitə istər millətçilik və istərsə əzəmətli şovinizm uğrunda mübarizədə milli məsələyə hər hansı prinsipial yanaşmadan kənara çıxmamalıdır.  Ağıllı siyasət yolu ilə İran xalqının bir-birinə olan qarşılıqlı etimadını, onların dərin birlik və dostluğunu gücləndirmək. Bu baxımdan MK marksizm-leninizm həqiqətlərini yaradıcılıqla İranın konkret şəraitinə uyğunlaşdırmalıdər. Partiya mübarizlərini problemin düzgün həlli ilə silahlandırmağa, onları proletar beynəlmiləlçilik ruhunda tərbiyə etməyə çalışmalıdır (həmin mənbə. ., S. 410).

Partiya və firqə birliyi İranın yeni dövrə qədəm qoyduğu bir vaxtda baş verirdi. Sosial, siyasi və iqtisadi dəyişikliklər sürətlənmişdi. Bəzən kəskin fikir ayrılıqları olan qısamüddətli hökumətlər qurulurdu. Bu arada padşah və saray bütün gücləri ilə siyasət səhnəsinə girərək sosial dəyişiklikləri idarə etmək istəyirdi. Lakin sosial gərginliklər səngimək bilmirdi. Ruhanilər İran Tudə Partiyası, Azərbaycan Demokrat Firqəsi və digər mütərəqqi partiyaların sıxışdırılıb aradan qaldırılması ilə yaranan boşluqdan bəhrələnirdi.

14 aylıq Əli Əmini hakimiyyətindən sonra atası Rza şahın poçt-teleqraf nazi, Qainat xanının oğlu və Xalq Partiyasının rəhbəri olan Əsədulla Ələm öz hökumətini təşkil qurmuşdu. 1341-ci il mehr ayının 16-da(08.10.1962)  hökumət xalqın öz siyasi taleyində iştirakı üçün əyalət və kən əncümənlərinin seçkiləri haqqında imazaladığı fərmanı nəşr etdi. Hökumət tərəfindən qadınların seçkilərdə iştirak etməsi layihəsi (Bu qanun ilk dəfə Azərbaycanın Milli Hökumətində həyata keçirilir) tətbiq edildi. Habelə dövlət ilk dəfə olaraq seçilənlərdən müsəlman olmaq şərtini götürdü. Həmçinin parlamentdə keçirilən andiçmə mərasimində deputatların öz müqəddəs kitablarına and içmək hüququ var idi. Bu isə ruhanilərin, xüsusən də Bürucerdinin ölümündən sonra fəallaşan Xumeyninin kəskin etirazına səbəb oldu Nəticədə o, şaha məktub yazıb fərmanı ləğv etməsini xahiş etmək üçün fürsətdən istifadə edərək tələsik yüksək rütbəli ruhanilərinin (Şeyx Əbəlkərim Haeri Yəzdi, Qolpayeqani, Şəriətmədari, Mərəşi Nəcəfi) yanına getdi. Daha sonra Şah tərəfindən bu məsələ referenduma çıxarıldıqda, Xomeyninin deportasiyasına səbəb oldu.

Nəhayət, bu sosial və iqtisadi islahatların bəziləri həyata keçirildi. Həsən Ərsəncani torpaq islahatının həyata keçirilməsində cavabdehlik daşıyaraq deyirdi ki, bunu biz Azərbaycanda Marağadan başlamalıyıq. Çünki onlar bu sahədə təcrübəlidirlər. (Pişvərinin başçılıq etdiyi Azərbaycan Milli Hökuməti dövründən).

Bu xüsusi şəraitdə sosial dəyişiklikləri idarə edib, təşkillatlandırmaq qabiliyyətinə malik olması üçün Azərbaycanın öz siyasi təşkilatı olan Azərbaycan Demokrat Firqəsi lazım idi. Şahın öz adına rəsmiləşdirmək istədiyi sosial-iqtisadi islahatların əsas hissələri Azərbaycan Milli Hökumətində həyata keçirilmişdi. Ona görə də Azərbaycanın İranda və regionda baş verən ictimai proseslərə yenidən rəhbərlik etmək həm imkanı və həm də istedadı var idi. Partiya və firqənin birliyi, ona qarşı olan qüvvələrinin bir hissəsini ruhdan düşməkərinə, təcrid etməyə və bəzən fəaliyyətsizliklərinə səbəb oldu. Çünki Azərbaycanın Moskova ilə qonşu və yaxın  olduğu üçün firqə rəhbərliyinin fəaliyyətinin mühüm bir hissəsi oraya köçdü. Ümumiyyətlə birgə toplantıların bir çoxu partiya və firqə üzvləri arasında mübahisələrlə müşayiət olunurdu. Ona görə də bu birləşmə firqə və Azərbaycan xalqı üçün mühüm bir nailiyyət deyildi....          ardı var